To, co nieznane, przyciąga, intryguje, pobudza wyobraźnię. Na historię ludzkości można patrzeć jak na historię odkrywania kolejnych tajemnic, w jakie obfituje świat. Co skłania nas do wysiłku poznawczego, oprócz trywialnej potrzeby zapewnienia sobie wygodnego życia? Jak tajemnice różnego rodzaju działają na ludzki mózg?

Życie większości ludzi jest monotonne, przewidywalne, szczelnie zamknięte w codziennej rutynie. Nie żeby rutyna była czymś złym – nadaje ona życiu rytm, zapewnia sprawne funkcjonowanie systemu ekonomicznego, zapobiega chaosowi. Z drugiej strony w każdym człowieku drzemie pragnienie przygody, wyjścia poza utarte schematy. Doświadczania intensywnych emocji.

Kontakt z nieznanym pozwala oderwać się od płaskiej codzienności, zaczerpnąć oddechu, wypełnić głowę czymś innym niż troską o przetrwanie. To, czego nie wiemy, pobudza nas do stawiania pytań i poszukiwania odpowiedzi, co według wielu filozofów stanowi o żywotności ludzkiego umysłu. Nierozwiązane zagadki, tajemnice pełnią w tym kontekście funkcję stymulującą.

To dlatego tak chętnie zaczytujemy się w kryminałach: niewiedza dotycząca dalszych losów fikcyjnych postaci pobudza nas do lektury, pozwala doświadczać zaciekawienia. Gdyby świat nie miał dla nas tajemnic, gdybyśmy wiedzieli wszystko, czego można się dowiedzieć – stracilibyśmy cenne źródło stymulacji.

Pytanie wymusza odpowiedź

Każde, nawet najbardziej trywialne pytanie zawłaszcza uwagę, skierowuje myśl na konkretne tory. Pytania mają to do siebie, że nie lubią pozostawać bez odpowiedzi. Znasz to uczucie, gdy bardzo chcesz sobie coś przypomnieć, ale nie możesz? Dyskomfort tego rodzaju jest uwarunkowany silną potrzebą rozwiania wątpliwości, jaką odznacza się ludzki umysł.

To dlatego ludzie od wieków starają się wyjaśnić sprawy, których nie da się wyjaśnić przy użyciu dostępnych nam obecnie narzędzi poznawczych. Rozważania o Bogu, śmierci, charakterze istnienia – a więc wątki stanowiące domenę metafizyki – wydają się jałowe i niekonkluzywne, a jednak nie ma chyba człowieka, który choć raz nie zadał sobie pytania o sprawy ostateczne.

Ba, wszyscy mamy jakieś wyobrażenia o świecie i swoim w nim miejscu, przyjmujemy na wiarę pewne założenia, które porządkują naszą percepcję, niezależnie od tego, czy staramy się je weryfikować pogłębianiem wiedzy. Istnienie tych założeń dowodzi, że ludzki umysł nie toleruje luk poznawczych, wykazuje silną tendencję do wyjaśniania zjawisk niewyjaśnionych. Ma to związek z potrzebą bezpieczeństwa, skorelowaną z przewidywalnością otaczającej rzeczywistości.

Nadzieja i lęk

Stawianiu pytań towarzyszy czasem nadzieja, że jeśli poznamy odpowiedź, nasze życie diametralnie się zmieni. Zdobyta wiedza umożliwi wykorzystanie dostępnych nam zasobów. To kolejna motywacja skłaniająca do szukania odpowiedzi. W im większym stopniu pytanie apeluje do naszych potrzeb, zainteresowań czy obsesji, tym usilniej będziemy starali się rozstrzygnąć zawartą w nim wątpliwość.

Niewiedza może również wzbudzać lęk. Wysiłek poznawczy jest wtedy ukierunkowany na jego redukcję. Umysł kurczowo chwyta się wyjaśnień mogących zażegnać dręczący niepokój. Ma skłonność do tworzenia syntez, w czym dopomaga mu wyobraźnia, przechodzącą do porządku dziennego nad wieloma niewiadomymi.

Psycholog Arie Kruglanski ukuł nawet termin na oznaczenie tej uporczywej dążności do wyjaśniania wszystkiego od A do Z – nazwał ją potrzebą domknięcia poznawczego. Jest ona udziałem wszystkich ludzi, choć jej nasilenie różni się w zależności od indywidualnych cech.
Na przykład naukowcy, jak się zdaje, są nią obdarzeni w nadmiarze. Stąd czerpią energię i motywację do kolejnych odkryć. Poświęcają wiele czasu na rozwiązywanie zagadek, którymi przedstawiciele innych profesji nie zaprzątają sobie na co dzień głowy.

Tajemnice okazują się więc niezwykle ożywcze dla ludzkiego umysłu, który bez nich – jak się wydaje – pozostałby martwy. Z jednej strony napawają lękiem, z drugiej dają nadzieję. Pobudzają wyobraźnię i angażują intelekt. Stanowią siłę napędową rozwoju cywilizacji, a także dostarczają niemałej przyjemności miłośnikom kryminałów czy thrillerów. Są powiewem świeżości przenikającym szablonową codzienność.